نماینده ولی‌فقیه در استان قزوین در جلسه تفسیر قرآن کریم گفت: نماز شب و قرائت قرآن از اعمال مهم شب‌زنده‌داری است.
آیت‌الله عبدالکریم عابدینی در جلسه بیست و دوم تفسیر قرآن کریم (۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۲) در ادامه تفسیر سوره مزمل، اظهار کرد: در بخش اول سوره مزمل دو موضوع مهم مطرح است، یکی بحث شب‌زنده‌داری و یکی بحث نماز شب؛ شب‌زنده‌داری اعم از نماز شب است، یعنی ممکن است کسی شب‌زنده‌داری کند ولی کاری به نماز شب نداشته باشد، ممکن است کسی شب بیدار باشد ولی به غیر از نماز شب، به عبادات دیگری مثل قرائت قرآن و امثالهم بپردازد.
از سویی هم ممکن است کسی شب را بیدار باشد و جزو مرزداران باشد که چشمش بیدار باشد و حافظ مملکت اسلام در مقابل اجانب باشد، همه این موارد می‌تواند جزو شب‌زنده‌داری محسوب شود.
نماز شب و قرائت قرآن از اعمال مهم شب‌زنده‌داری است
یکی از فرصت‌ها و اعمال مهم شب‌زنده‌داری بحث نماز شب است، یکی دیگر از فرصت‌های مهم شب‌زنده‌داری قرائت قرآن است، این موارد در طلیعه سوره مزمل است.
گفته شده برخی بزرگان در شب‌های احیا مطالعه می‌کردند، برخی مفسران در رابطه با تفسیر قرآن خود می‌گویند ما این تفسیر را در شب احیا شروع کردیم یا در شب احیا به پایان بردیم، یعنی این طور از فرصت‌های شب استفاده می‌کردند.
خواب، شب و سحر فرصت مهمی است، بزرگان می‌فرمایند نباید این فرصت را به خواب گذراند، البته ما به خواب هم نیاز داریم اما گفته شده اگر با مقدمات مناسب مثل وضو داشتن، رو به قبله خوابیدن، هنگام خوابیدن قرآن خواندن و سوره‌های خاصی را تأکید کردن، اگر شما به این صورت خوابتان ببرد، خوابتان هم مثل دانشگاه برای شما الهام بخش، آموزش معنوی و الهامات الهی می‌شود.
با توجه به فضای ابتدای سوره مزمل، در جلد هشتم کتاب وسائل‌الشیعه، صفحه 154، درباره شب‌زنده‌داران از امام باقر (ع) نقل شده که حضرت فرمودند این آیات در رابطه با امیرالمؤمنین (ع) و شیعیانی که پیرو امیرالمؤمنین (ع) و تابع آن حضرت هستند نازل شده است، این‌ها در ابتدای شب می‌خوابند.
ببینیم سبک زندگی امروز ما مساعد این معنا هست یا خیر، امام باقر (ع) فرمودند این‌ها ابتدای شب می‌خوابند، دو ثلث شب که تمام شد با فراغ و با رغبت به پروردگار خود روی می‌آورند، این‌ها هم از خدا واهمه دارند، هم به خدا دلبستگی دارند، هم از گناهان خود به خدا پناه می‌برند، امیدهایی از درگاه خدا دارند، به وعده‌هایی که خدا داده دلبستگی دارند و امید دارند در این نیمه شب دستشان به جایی برسد و خدا لطفی به آن‌ها کند.
امام باقر (ع) در ادامه فرمودند خدا از این‌ها در کتابش برای رسول خود صحبت کرده و به پیغمبر گفته که من چه چیزهایی به این‌ها می‌دهم، خدا خبر داده این‌ها را وارد بهشت می‌کند و در همسایگی پیامبر (ص) به آن‌ها جا می‌دهد، آن ترس و وحشتی که همه در قیامت به آن مبتلا می‌شوند، خدا به این جماعت شب‌زنده‌دار امان می‌دهد و این‌ها در امن و امان هستند.
در حدیث دیگری از معاذ بن جبل آمده که می‌گوید در جنگ تبوک خدمت پیامبر (ص) بودیم، گرمای شدید و تشنگی به ما عارض شد، همه متفرق شدند، من به پیامبر (ص) خیلی نزدیک بودم، جلوتر رفته و عرض کردم چیزی به من یاد دهید که من را بهشتی کرده و از جهنم دور کند.
پیامبر (ص) فرمود موضوع بزرگی را از من خواستی اما اگر کسی بر کسی کار را آسان کند این موضوع بزرگ محقق خواهد شد، خدا را عبادت کن، برای خدا شریک قرار نده، نماز را اقامه کن، زکات واجب را ادا کن، روزه ماه رمضانت را به جا بیاور، سپس حضرت توقفی کرده و فرمودند اگر بخواهی من درهای خیر و رحمت را به تو نشان می‌دهم.
معاذبن جبل می‌گوید به پیامبر (ص) عرض کردم بله می‌خواهم درهای خیر را به من نشان بدهی، حضرت فرمودند صوم در مقابل بدی‌ها، گرفتاری‌ها و جهنم سپر است و صدقه جلوی لغزش‌ها و خطاها را می‌گیرد، این اهمیت دارد که انسان شب به پا خیزد و وجه‌الله را از خدا بخواهد، بگوید خدایا من تو را می‌خواهم؛ گاهی ممکن است ما شب به پا خیزیم و بگوییم خدایا قرضمان ادا شود، مریضی‌مان شفا پیدا کند یا درخواست‌های این گونه داشته باشیم اما پیامبر (ص) می‌فرماید اگر کسی شب برخیزد و خدا را بخواهد این ارزش دارد و با اهمیت است.
روز قیامت روز حسرت است
در صفحه 160 جلد هشتم وسائل‌الشیعه از امام صادق (ع) آمده که حضرت به سلیمان دیلمی فرمودند قیام‌اللیل و شب‌زنده‌داری و بیدار شدن برای نماز، توبه، استغفار و عبادت‌های دیگر را رها نکن، هر کس شب‌زنده‌داری را رها کند مغبون می‌ماند؛ یکی از اسم‌های روز قیامت یوم‌التغابن است، یعنی روز که مغبون بودن کسانی که مغبون هستند گرفتارشان می‌کند، همچنین نام دیگر روز قیامت یوم‌الحسرت است، یعنی روز قیامت روز حسرت است، البته روز قیامت اسامی متعدد و متنوع دیگری هم دارد.
در حدیث دیگری شخصی از امام صادق (ع) سؤال کرد مردم می‌گویند در روایت از رسول خدا هست که ساعتی در شب هست که هر مؤمنی در آن ساعت دعا کند جواب دعایش را می‌گیرد، این روایت درست است؟ امام (ع) فرمود بله صحیح است، پرسید آن ساعت چه وقتی از شب است؟ حضرت فرمود از نصفه شب تا یک سوم از شب که باقی مانده است.
این شخص می‌گوید سؤال کردم این شب خاص است یا مربوط به همه شب‌هاست؟ حضرت فرمودند در هر شبی این ظرفیت وجود دارد، از این ظرفیت استفاده کنید، مرحوم علامه مجلسی این حدیث را در کتاب ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار نقل کرده است.
خیلی‌ها این موضوع را تجربه کرده‌اند، اگر واقعاً صمیمانه نیت کنیم که در ساعت خاصی می‌خواهیم بیدار شویم، از خواب بر می‌خیزیم، این لطف خدا قابل آزمایش است، امام باقر (ع) فرمودند اگر ساعتی تصمیم بگیرید بیدار شوید، خدا فرشتگانی را مأمور می‌کند که در آن ساعت شما را حرکت داده و بیدار کنند.
امام صادق (ع) در تشویق شیعیان به نماز شب فرمودند اگر کسی نماز شب به جا نیاورد از ما نیست، این حدیث به خاطر اهمیتی که داشته، صاحب وسائل‌الشیعه آن را در جلد هشتم صفحه 162 آن را نقل کرده است.
جایگاه و عظمت نماز شب آنقدر بالاست که قابل ذکر نیست
امام صادق (ع) در حدیث دیگری فرمودند هیچ عمل شایسته‌ای نیست که بندگان خدا انجام می‌دهند، مگر اینکه ثواب آن در قرآن آمده باشد، برای مثال ثواب قرض‌الحسنه، صله‌رحم و زکات آمده اما راجع به ثواب نماز شب در قرآن صحبتی نشده است، خدا ثواب نماز شب را در قرآن بیان نکرده بخاطر عظمتی که نماز شب در نزد خدای متعال دارد، یعنی آنقدر جایگاه و عظمت نماز شب بالاست که قابل ذکر نیست.
امام صادق (ع) فرمودند چه کسی می‌داند آن چشم روشنی که خدا به اهل نماز شب می‌دهد چیست؟ یعنی اگر مأیوس هستند امیدوار می‌شوند، اگر ترسو هستند شجاع می‌شوند، اگر انگیزه ایمانی و دینی آن‌ها ضعیف است انگیزه پیدا می‌کنند، اگر کرامت انسانی‌شان نیاز به تقویت دارد، کرامتشان جدی می‌شود، احساس اعتماد به خدای متعال در آن‌ها جدیت پیدا می‌کند، گویا خدا همه خوبی‌ها را در این چشم روشنی قرار داده است.
عبادت شبانه چهره انسان را نیکو و جذاب می‌کند
در حدیث دیگری از امام زین‌العابدین (ع) سؤال شد چرا این‌هایی که اهل عبادت شبانه هستند چهره‌شان نیکو و جذاب می‌شوند؟ بزرگان و علما را دیده‌ایم که خدا حال خاصی به آن‌ها داده جاذبه خاصی را در چهره آن‌ها قرار داده است.
امام زین‌العابدین (ع) فرمودند برای اینکه این‌ها بهترین وقت را برای انس، الفت و خلوت با خدای متعال انتخاب کرده‌اند، در این خلوتی که با خدا داشته‌اند مهمان خدا شده‌اند و مورد اکرام خدا قرار گرفته‌اند، خدا هم نورش را به این‌ها عنایت کرد، هر کس را خدا نورانی نکند نوری ندارد.
برای مثال یک وقت ماشین بنزین ندارد، ما به پمپ بنزین می‌رویم یا باطری گوشیمان خالی می‌شود ما آن را به برق می‌زنیم، این گوشی نور و قوت می‌گیرد و فعال می‌شود، قرآن، ولایت، پیامبر (ص)، ائمه (ع) و حضرت زهرا (س) منشأ نور هستند، هر کس به این‌ها نزدیک شود و با سیره و سنت این‌ها زندگی کند به همان نسبت نورانی می‌شود، شب‌زنده‌داری و نماز شب آدم را نورانی می‌کند.
خداوند در آیه 78 سوره مبارکه اسراء می‌فرماید «أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا»، یعنی (نماز را از زوال خورشيد تا نهايت تاريكي شب (نيمه شب) برپا دار، و همچنين قرآن فجر (نماز صبح) را، چرا كه قرآن فجر مورد مشاهده (فرشتگان شب و روز) است).
خداوند در آیات 2 تا 5 سوره مزمل فرموده «قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا، أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا، إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا»، یعنی (به پا خيز شب را مگر اندكى، نيمى از شب يا اندكى از آن را بكاه، يا بر آن [نصف] بيفزاى و قرآن را شمرده شمرده بخوان، در حقيقت ما به زودى بر تو گفتارى گرانبار القا مىكنيم).
در صفحه 843 جلد سوم کتاب تفسیری لطائف‌الاشارات قشیری توضیحات خوبی در این خصوص آورده شده است، از جمله اینکه گفته شده هر ساعتی که اتفاقی نو بیفتد ناشئه حساب می‌شود، ناشئه به معنای بلند شدنی است که برای آن اتفاقات خوبی رقم می‌خورد، نیمه شب و خلوت شب بیشترین موافقت و تطابق بین قلب و زبان وجود دارد و در آن اتفاقات خوبی می‌افتد، یعنی در شلوغی‌های روز و در میان افکار گوناگون آن چیزی که در دل می‌گذرد و بر زبان جاری می‌شود با هم فاصله دارند.
در شب تطبیق بین آن چیزی که در حوزه نماز، عبادت و قرآن بین زبان و قلب بیشتر است، این هم نکته‌ای است که این مفسر به آن اشاره کرده و گفته یک وقت انسان نماز می‌خواند اما حال ندارد، کسی استراحت کند و نیمه شب با خدا راز و نیاز کند نشاط معنوی و معنویت عبادی که دارد بیشتر از وقت‌های قبل است، اگر ما این را با روز مقایسه کنیم آن شدت و جدیت قیام شب در مقایسه با روز معلوم است و آن حضوری که می‌توانیم داشته باشیم و بهره‌ای که می‌توانیم ببریم خیلی فرق می‌کند، دلیلش هم این است که نصفه شب و خلوت جای ریا نیست.
چقدر برای ما اتفاق می‌افتد که یک عمر برای یک حزب یا آدمی می‌دویم، خداوند می‌فرماید مگر من برای شما بس نبودم، کجا رفتید؟ یا برای مثال یک عمر می‌دویم برای مال دنیا، بعد همه را در دنیا می‌گذاریم و می‌رویم، ورثه لذت می‌برند و ما باید در قیامت برای هر ذره آن پاسخگو باشیم.
در شب حالت باطن انسان به نحو احسن برای درک حقایق آمادگی دارد و از ریا فاصله دارد، روزها سرمان شلوغ است و نمی‌توانیم با خدا رفاقت کنیم اما شب‌ها تحقق این معنا راحت‌تر است.
در کتاب شریف اصول کافی نیز این حدیث آمده که امیرالمؤمنین (ع) فرموده کلمات را طوری بگویید که آشکار باشد و طرف مقابل متوجه حرف شما بشود، قرآن را مثل شعر نخوانید، مثل ریگ بیابان هم نخوانید، یک جاهایی باید در اوج بخوانید و یک جاهایی هم صدایتان را پایین بیاورید، باید با مفاهیم نورانی قرآن همراه باشید؛ عزیزانی که در عرصه فنون قرائت کار کرده‌اند می‌دانند که چقدر این مسئله مهم است.
امیرالمؤمنین (ع) فرمودند طوری قرآن را بخوانید که دل‌های به فزع گرفته را به میدان بکشانید و قرآن روی آن‌ها تأثیر بگذارد و سختی دل‌ها را بشکند، این طور نباشد که فقط هدف‌مان این باشد که قرآن را بخوانیم تا به آخر سوره برسیم.
در تفسیر نور الثقلین به نقل از امام صادق (ع) آمده که حضرت فرمودند قرآن را نباید به سرعت و تند خواند، قرآن را با ترتیل بخوانید، ترتیل یعنی وقتی به آیه‌ای در باب بهشت رسیدید توقف کنید و از خدا بهشت را بخواهید، و اگر به آیه‌ای در باب جهنم رسیدید توقف کنید و از جهنم به خدا پناه ببرید.
رسول خدا (ص) فرمودند وقتی قیامت می‌شود به رفیق قرآن و مأنوسین با قرآن گفته می‌شود در دنیا با کدام آیه همراه بودید، به کدام آیه عمل کردید، با کدام آیه انس داشتید و کدام آیه حلقه اتصال شما و خدا بود؟ به همان اندازه ارتقا و ترقی خواهید یافت.
هر آیه قرآن فرصت ترقی است
از این حدیث معلوم می‌شود هر آیه قرآن فرصت ترقی است، یعنی 6236 فرصت ترقی برای ما وجود دارد، ما خودمان را با چند آیه وصل کرده‌ایم؟ در قیامت حسرت نخوریم و خسران‌زده نباشیم که خدا اینقدر به ما فرصت و امکانات داده اما ما از این آیات برای ترقی استفاده نکردیم، البته این ترقی در دنیا هم هست، آن آرامش دلی که انسان پیدا می‌کند، آن اعتمادی که به خدا ایجاد می‌شود، آن فهم یقینی که خدا نسبت به آیات روزی ما می‌کند سهم دنیایی ماست، در قیامت نیز با آیات قرآنی درجاتی را می‌گیریم.
پیامبر (ص) در ادامه فرمود همان طور که در دنیا ترتیلی با آیات ارتباط داشتید در قیامت نیز همان گونه بروز و ظهور می‌کند، منزلت شما آن آیاتی است که قرائت می‌کنید، هر کس در دنیا هر چه لیاقت و شایستگی در ارتباط با قرآن داشته، در آخرت بروز و ظهور می‌کند.
نتیجه می‌گیریم هر کاری که قرآنی شد گران قیمت، سنگین و وزین می‌شود، بها پیدا می‌کند، هر کاری که اهل بیتی شد ثقل می‌شود، چون هم قرآن و هم اهل بیت ثقل هستند، یعنی آبرو و وزنه هستند اما اگر غیر از این شد اعمال خوب انسان سبک می‌شود، بعد می‌بینیم در قیامت کار ما سخت می‌شود.