نماینده ولی‌فقیه در استان قزوین در جلسه تفسیر قرآن کریم به شرح کلمه صبر و شکیبایی پرداخت.
آیت‌الله عبدالکریم عابدینی در جلسه شصت‌ویکم تفسیر قرآن کریم که در تاریخ 20 اسفند ماه 1402 در مسجد شیخ‌الاسلام برگزار شد، اظهار کرد: خدای متعال در آیات 23 و 24 سوره مبارکه دهر که نام دیگر آن انسان و هل اتی است، می‌فرماید «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ تَنْزِيلًا، فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِمًا أَوْ كَفُورًا»، یعنی (در حقیقت ما قرآن را بر تو به تدریج فرو فرستادیم، پس در برابر فرمان پروردگارت شكيبايى كن و از آنان گناهكار يا ناسپاسگزار را فرمان مبر).
خدای متعال در آیه 23 سوره دهر خطاب به پیامبر (ص) می‌فرماید ای رسول ما، ما این قرآن را برای تو به‌صورت آیه آیه نازل کردیم، خداوند در این آیه از کلمه «نَزَّلْنَا» استفاده می‌کند، در آیات دیگری هم از کلمه «اَنزَلنا» استفاده می‌کند، مفسران بزرگ مخصوصاً مفسر کبیر قرآن کریم، علامه طباطبایی نظرشان این است که اصولاً در قرآن هر کجا اَنزَل و اَنزَلنا گفته شده، منظور نزول دفعی است.
برای مثال خدای متعال در آیه 1 سوره مبارکه قدر فرموده «اِنّا اَنزَلناهُ فی لَیلَه القَدر»، خدای متعال در آیه 3 سوره دخان می‌فرماید «اِنّا اَنزَلناهُ فی لَیلَه مُبارَکَه»، اینکه قرآن یکجا نازل شد به آن «اَنزَلنا» گفته می‌شود و هر جا که خداوند می‌خواهد بفرماید به مرور و به مناسبت‌هایی و با شأن نزول، آیات قرآن نازل شده‌اند از کلمه «نَزَّلْنَا» استفاده می‌کند.
این دقیقاً همان تعبیری است که برای باران می‌شود، اگر یک باران رگباری و سیل‌آسا ببارد قرآن از آن تحت عنوان «اَنزَلنا» استفاده می‌کند اما اگر باران آرام آرام و به تدریج ببارد از کلمه «نَزَّلْنَا» استفاده می‌کند.
بنابراین آیه 23 سوره دهر ما را به نزول تدریجی قرآن کریم توجه می‌دهد و در آیه 24 سوره دهر نیز می‌فرماید در برابر فرمان خدا شکیبا باش، این دو موضوع به هم ربط دارند، وقتی خداوند به پیامبر (ص) می‌فرماید ما قرآن را به صورت آیه آیه نازل کردیم و در موضوعات مختلف زندگی انسان‌ها حکم صادر کردیم و این حکم در قرآن آمد، سپس می‌فرماید حالا که باید این قرآن را در میان مردم نفوذ و نشر بدهی و قرآن تبدیل به فرهنگ جامعه شود و به قرآن عمل شود، حالا که قرار است این اتفاق بیفتد، این صبر لازم دارد.
خدای متعال در آیه 82 سوره مائده می‌فرماید «لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الْيَهُودَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّيسِينَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ»، یعنی (مسلماً يهوديان و كسانى را كه شرك ورزيدهاند دشمنترين مردم نسبت به مؤمنان خواهى يافت و قطعاً كسانى را كه گفتند ما نصرانى هستيم نزديك‌ترين مردم در دوستى با مؤمنان خواهى يافت زيرا برخى از آنان دانشمندان و رهبانانىاند كه تكبر نمیورزند).
خدای متعال در این آیه می‌فرماید یهودیان و مشرکین بدترین دشمنان مسلمانان هستند، خداوند در ادامه به پیامبر (ص) می‌فرماید تو مأمور می‌شوی با این ظلم بستیزی، مأمور می‌شوی با استکبار ستیزه کنی، مأمور می‌شوی با نفاق در بیفتی، با فساد مبارزه کنی، این همه دستور قرآن است.
خدای متعال در آیه 16 سوره اسراء می‌فرماید «وَإِذَا أَرَدْنَا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنَا مُتْرَفِيهَا فَفَسَقُوا فِيهَا فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِيرًا»، یعنی (و چون بخواهيم شهرى را هلاك كنيم خوشگذرانانش را وا مى‌داريم تا در آن به انحراف و فساد بپردازند و در نتيجه عذاب بر آن شهر لازم گردد پس آن را يكسره زير و زبر كنيم).
خدای متعال در این آیه می‌فرماید اگر خدا بخواهد یک جامعه، شهر یا مملکتی را نابود کند، زیاده‌خواران آن جامعه را وا می‌دارد که فسق و فجور، ظلم و غارت کنند، خدا می‌گوید اگر شما در این شرایط تماشاچی بودید موعد تهدیدی که خدا کرده فرا می‌رسد، خدا آن جامعه را بلند کرده و با صورت به زمین می‌کوبد.
وقتی خدای متعال این آیه را بیان می‌کند، معنایش این است که اگر فسادی صورت گرفت جنگلی آتش می‌گیرد و آن وقت تر و خشک با هم می‌سوزند و ممکن است این آتش خشم خدا دامن مؤمنین را هم بگیرد و فاسدان را به خاطر فسادشان و مؤمنان را به خاطر سکوت و تماشاچی بودنشان بسوزاند.
بنابراین خدای متعال در آیه 24 سوره دهر خطاب به پیامبر (ص) می‌فرماید اگر قرار باشد دین خدا را اعمال کنی و به قرآنی که به تدریج بر تو نازل شده عمل کنی، سختی‌ها و گرفتاری‌هایی برای تو ایجاد می‌شود، پس باید صبور باشی تا احکام الهی قرآن به اجرا در آید.
خدای متعال در ادامه آیه 24 سوره دهر می‌فرماید یک عده حتی از مؤمنین و مسلمانان، بخاطر گناهانی که کرده‌اند انتظار دارند قرآن و حق دیده نشود و تو به وظیفه دینی خود عمل نکنی، پس تو باید صبر کنی و در مقابل اسم و گناه آنانی که ظاهراً مسلمان هستند اما در فساد غرق هستند، صبور باشی و مطیع آن‌ها نشوی و به فرمان خدا عمل کنی.
فرمان خدا کجاست؟ فرمان خدا منشور قرآن است، هر چه خدا فرمان دارد، در متن قرآن، بیانات نورانی رسول اکرم (ص) و ائمه (ع) باید پیدا کنیم، زندگی انسان‌ها باید قرآنی و بر اساس احکام قرآن باشد، هر کجا از احکام قرآن تخطی شد باید صبوری و استقامت بورزی.
بنابراین خداوند در آیه 24 سوره دهر خطاب به پیامبر (ص) می‌فرماید نه مطیع مسلمانان گنهکار باش نه مطیع کسانی باش که بر اساس کفر زندگی می‌کنند و دین در زندگی‌شان مطرح نیست، مطیع این‌ها نباش و محکم پای احکام قرآن باش.
حال برای فهم بهتر این آیات، به آیات دیگری از قرآن کریم رجوع می‌کنیم، خدای متعال در آیه 126 سوره اعراف می‌فرماید «وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِمِينَ»، یعنی (و تو جز براى اين ما را به كيفر نمىرسانى كه ما به معجزات پروردگارمان وقتى براى ما آمد ايمان آورديم پروردگارا بر ما شكيبايى فرو ريز و ما را مسلمان بميران).
خدای متعال در این آیه می‌فرماید علت انتقام از ائمه (ع) و پیامبران چیست؟ اینکه فرق امیرالمؤمنین (ع) را می‌شکافند، امام حسین (ع) را به شهادت می‌رسانند، حضرت زهرا (س) را به شهادت می‌رسانند، علت چیست؟ این‌ها می‌توانند بگویند علت این است که ما پای آیات الهی صبوری کردیم و ایستادیم، به آیات خدا اعتقاد داشتیم و نخواستیم آیات خدا مهجور بماند یا خلاف آیات خدا عمل شود.
خدای متعال در این آیه یک دعایی را می‌فرماید که خدایا آن صبوری و شکیبایی لازم را به ما عنایت کن و کاری کن ما مسلم از این دنیا برویم، یعنی از راه درست عقب‌نشینی نکنیم و خلاف مرتکب نشویم.
خدای متعال در آیه 250 سوره بقره می‌فرماید «وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ»، یعنی (و چون طالوت و اهل ایمان برای جنگ با جالوت و سپاهیانش ظاهر شدند، گفتند پروردگارا! بر ما صبر و شکیبایی فرو ریز، و گام‌هایمان را استوار ساز، و ما را بر گروه کافران پیروز گردان).
خدای متعال در این آیه می‌فرماید وقتی طالوت و همراهانش در مقابل لشکریان جالوت قرار گرفتند گفتند خدایا به ما صبر و شکیبایی بده، ما را مستحکم نگه دار تا عقب‌نشینی نکنیم و نشکنیم، اکنون مردم مقاوم غزه نیز در مقابل صهیونیست‌ها با همین آیات کارشان را پیش می‌برند.
خدای متعال در آیات 126 تا 128 سوره نحل می‌فرماید «وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ، وَاصْبِرْ وَمَا صَبْرُكَ إِلَّا بِاللَّهِ وَلَا تَحْزَنْ عَلَيْهِمْ وَلَا تَكُ فِي ضَيْقٍ مِمَّا يَمْكُرُونَ، إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِينَ اتَّقَوْا وَالَّذِينَ هُمْ مُحْسِنُونَ»، یعنی (و اگر عقوبت كرديد همان گونه كه مورد عقوبت قرار گرفته‌ايد متجاوز را به عقوبت رسانيد و اگر صبر كنيد البته آن براى شكيبايان بهتر است، و صبر كن و صبر تو جز به توفيق خدا نيست و بر آنان اندوه مخور و از آنچه نيرنگ مى‌كنند دل تنگ مدار، در حقيقت خدا با كسانى است كه پروا داشتهاند و با کسانى است كه آن‌ها نيكوكارند).
خدای متعال در این آیات می‌فرماید ای رسول ما و ای مؤمنینی که می‌خواهید تأسی به سیره رسول اکرم (ص) داشته باشید، شکیبا باشید، کم نیاورید، محکم بایستید، صبرتان فقط برای رضای خدا باشد، نسبت به بی‌مهری‌ها، ناجوانمردی‌ها و خلاف واقعیت‌ها محزون نشوید و دلتان نگیرد، طرف مقابل شما خداست، آدم‌ها هر مکر، حیله و بدی می‌کنند، شما خودتان را در مضیقه و فشار نبینید، وقتی در پیشگاه خدا باشید آزاد و راحت می‌شوید، چرا که خدا با کسانی است که اهل تقوا و نیکومنش هستند.
البته خدای متعال این افعال را ظاهراً مفرد و خطاب به پیامبر (ص) به کار برده است اما منظورش به همه مؤمنین بوده است.
معنای این آیات این است اگر شما اهل تقوا و نیکومنشی بودید اگر جام زهر هم به شما بدهند حالتان بهتر می‌شود، امام حسین (ع) هر چه به عصر عاشورا نزدیک می‌شدند و عزیزترین افرادشان به شهادت می‌رسیدند آرامش‌شان بیشتر می‌شد، هرگز استرس، اضطراب، ناراحتی، خشم، ناامیدی و یأس به سراغ حضرت نیامد.
امام حسین (ع) می‌فرمود خدایا تحمل این مصائب برای من آسان است، برای اینکه تو داری مرا می‌بینی، همچنین خدا در آیات 3 به بعد سوره مریم، کلام یعقوب (ع) را نقل کرده و می‌فرماید یعقوب پروردگارش را ندا کرد و گفت خدایا من اذیت می‌شوم، فشارها به من وارد است، تو ارحم الرحمینی، یعنی تویی که ارحم الرحمین هستی می‌بینی که بر من چه پیش آمده است، من هم بنده در اختیار تو هستم، بنابراین آسیب‌ها، فشارها، بی‌مهری‌ها و ناجوانمردی‌های دیگران ارزشی برای من ندارد، برای اینکه من با تو سر و کار دارم.
این‌ها برای چیست؟ برای این است که اگر قرار است ما به احکام قرآن پایبند باشیم، لوازم دارد، امام حسین (ع) وقتی می‌خواست به احکام قرآن پایبند باشد با یزید در افتاد، امام (ره) و رهبر حکیم انقلاب در مقابل کفر و استکبار جهانی ایستادند، صبوری کردند و پای همه جوانب ایستادند، چون می‌دانستند خدای متعال طرف اصلی آن‌ها به حساب می‌آید.
خدای متعال در آیه 286 سوره بقره می‌فرماید (خدا هیچ کس را جز به اندازه توانایی‌اش تکلیف نمی‌کند. هر کس عمل شایسته‌ای انجام داده، به سود اوست، و هر کس مرتکب کار زشتی شده، به زیان اوست. مؤمنان گویند پروردگارا! اگر فراموش کردیم یا مرتکب اشتباه شدیم، ما را مؤاخذه مکن. پروردگارا! تکالیف سنگینی برعهده ما مگذار، چنان که بر عهده کسانی که پیش از ما بودند گذاشتی. پروردگارا! و آنچه را به آن تاب و توان نداریم بر ما تحمیل مکن؛ و از ما درگذر؛ و ما را بیامرز؛ و بر ما رحم کن؛ تو سرپرست مایی؛ پس ما را بر گروه کافران پیروز فرما).
خدای متعال در این آیه می‌فرماید مؤمنین می‌گویند خدایا اگر ما در احکام دین تو، وظیفه خود را انجام نداده‌ایم، عامل آن فراموشی بود، اگر خطا و اشتباه ما باعث این موضوع شد، فشار و سختی بر ما تحمیل نکن، اگر بر برخی اقوام سخت گرفتی، بار ما را سنگین نکن که نتوانیم آن را به مقصد برسانیم، چیزی که ما طاقتش را نداریم بر ما تحمیل نکن، ما را مورد عفو خودت قرار بده، ما را ببخش و بیامرز، کاستی‌های ما را جبران کن، به ما رحم کن، تو مولای ما هستی.
خدای متعال در آیه 28 سوره کهف می‌فرماید «وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا»، یعنی (و همیشه خویش را با کمال شکیبایی به محبت آنان که صبح و شام خدای خود را می‌خوانند و رضای او را می‌طلبند وادار کن، و مبادا دیدگانت از آنان بگردد از آن رو که به زینت‌های دنیا مایل باشی، و هرگز از آن که ما دل او را از یاد خود غافل کرده‌ایم و تابع هوای نفس خود شده و به تبهکاری پرداخته متابعت مکن).
خدای متعال در این آیه می‌فرماید خودت را نگه دار، با کسانی همراه شو و یارانی پیدا کن از میان کسانی که صبح و شام با خدا ارتباط دارند، اهل ذکر و یاد خدا هستند، آن‌هایی که دائم می‌خواهند همه چیزشان خدایی باشد، مبادا چشم از آن‌ها برداری، یک لحظه از آن‌ها غافل نشو، مگر قصد دنیا کرده‌ای که از آن‌ها جدا می‌شوی؟ مبادا دنیا تو را فریب بدهد و آن‌هایی که نباید دست از آنان برداری را رها کنی، تابع کسانی که به دنبال هواهای نفسانی هستند نباش.
امیرالمؤمنین (ع) در نامه 53 نهج‌البلاغه فرمود گاهی دین در دست اشرار به اسارت در می‌آید، یعنی برخی‌ها از دین سوءاستفاده می‌کنند، این اشرار با دین چه می‌کنند؟ حضرت ابتدا می‌فرماید این‌ها هواهای نفسانی خود را با دین دنبال می‌کنند، سپس می‌فرماید بعد از این هم دنیا را طلب می‌کنند، یعنی هواهای نفسانی و دنیاخواهی‌شان را می‌خواهند با دین به جایی برسانند.
خدای متعال در آیه 115 سوره هود می‌فرماید «وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ»، یعنی (و شكيبا باش كه خدا پاداش نيكوكاران را ضايع نمى‌گرداند).
خدای متعال در این آیه بشارت و دلگرمی می‌دهد و می‌فرماید اگر شما محسن و نیکومنش باشید و با خدا همراه باشید، خدا اجرتان را ضایع نمی‌کند؛ اگر همین یک کلمه را در جانمان بنشانیم هر سختی و گرفتاری در راه خدا شیرین و آسان می‌شود.
خدای متعال در آیه 26 سوره صاد می‌فرماید «يَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ»، یعنی (اى داوود ما تو را در زمين خليفه و جانشين گردانيديم پس ميان مردم به حق داورى كن و زنهار از هوس پيروى مكن كه تو را از راه خدا به در كند در حقيقت كسانى كه از راه خدا به در مىروند به سزاى آنكه روز حساب را فراموش كردهاند عذابى سخت خواهند داشت).
خدای متعال در این آیه به داود می‌گوید ما تو را خلیفه در زمین قرار دادیم تا در میان مردم به حق قضاوت کنی، پیرو هواهای نفسانی نباش که اگر پیرو هوای نفسانی شدی، این هوای نفسانی تو را از راه خدا به بیراهه خواهد کشاند و تو را از خدا دور می‌کند، بنابراین احکام را باید از دین گرفت نه اینکه بخواهیم احکام را از هواهای نفسانی دیگران یا هواهای نفسانی خودمان بگیریم یا تسلیم فضاهای اجتماعی شویم.
خدای متعال در آیه 48 سوره مائده می‌فرماید «وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ».
یعنی (و ما این کتاب قرآن را به درستی و راستی به سوی تو نازل کردیم در حالی که تصدیق‌کننده کتاب‌های پیش از خود و نگهبان و گواه بر حقّانیّت همه آنان است؛ پس میان آنان بر طبق آنچه خدا نازل کرده است داوری کن، و به هنگام داوری سرپیچی از حقّی که به سوی تو آمده از هواهای نفسانی آنان پیروی مکن. برای هر یک از شما شریعت و راه روشنی قرار دادیم. و اگر خدا می‌خواست همه شما را امت واحدی قرار می‌داد، ولی می‌خواهد شما را در آنچه به شما داده امتحان کند؛ پس به سوی کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید. بازگشت همه شما به سوی خداست؛ پس شما را به آنچه همواره درباره آن اختلاف می‌کردید، آگاه می‌کند).
خدای متعال در این آیه خطاب به پیامبر (ص) می‌فرماید ما این کتاب را به تو دادیم تا بر اساس کتاب خدا بین مردم حکم کنی، این حق است.
خدای متعال در آیات 30 تا 32 سوره فصلت می‌فرماید «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ، نَحْنُ أَوْلِيَاؤُكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَشْتَهِي أَنْفُسُكُمْ وَلَكُمْ فِيهَا مَا تَدَّعُونَ، نُزُلًا مِنْ غَفُورٍ رَحِيمٍ»، یعنی (در حقيقت كسانى كه گفتند پروردگار ما خداست سپس ايستادگى كردند فرشتگان بر آنان فرود مىآيند و مىگويند هان بيم مداريد و غمين مباشيد و به بهشتى كه وعده يافته بوديد شاد باشید، در زندگى دنيا و در آخرت دوستانتان ماييم و هر چه دلهايتان بخواهد در بهشت براى شماست و هر چه خواستار باشيد در آنجا خواهيد داشت، روزى آمادهاى از سوى آمرزنده مهربان است).
خدای متعال در آیه ۳۰ سوره فصلت می‌فرماید آن‌هایی که گفتند پروردگار ما خداست و ما اعتقاد به کتاب خدا داریم و بر اساس کتاب خدا زندگی و استقامت کردند، فرشتگان در دل آن‌ها نازل می‌شوند و به آنان می‌گویند نترسید و غمگین نباشید، بهشت بر شما بشارت باد.
از همین آیه می‌فهمیم که اگر کسی بخواهد بر اساس خواست خدا و کتاب خدا زندگی کند با مشکلاتی هم مواجه می‌شود، مثال برای این موضوع، خانه نشینی امیرالمؤمنین (ع) است که حضرت به خاطر اینکه گفتند من به کتاب خدا و سنت رسول الله (ص) عمل می‌کنم خانه‌نشین شدند اما چون امیرالمؤمنین (ع) بر اساس بندگی عمل کردند ماندگار شدند، بقای امیرالمؤمنین (ع) برای این است که با آنچه خدا می‌خواست هماهنگ شد.
امیرالمؤمنین (ع) دل همه اهل عالم را برده‌اند، جرج جرداق می‌گوید من 200 بار نهج‌البلاغه را مطالعه کرده‌ام و هر بار برای مطالعه بعدی تشنه‌تر شده‌ام.
مرحوم شیخ طوسی در صفحه 219 جلد دهم تفسیر تبیان درباره آیه 24 سوره انسان گفته است برای حکم پروردگارت صبوری کن، از آدم‌ها اطاعت نکن، آن مردمی که تو به خاطر آن‌ها مبعوث شده‌ای، آن‌هایی که مسلمان گنهکار هستند را تبعیت نکن، آن‌هایی که کافرند را نیز کنار بگذار، یعنی نه از مسلمان گنهکار و نه از کافر گنهکار اطاعت نکن.
بسیاری از مفسران از همین جا مایه گرفته‌اند و موضع‌گیری خود را درباره این آیه بیان کرده‌اند، یعنی موضع‌گیری آن‌ها همان است که شیخ طوسی بیان کرده است، به همین دلیل است که به تفسیر تبیان، ام‌التفاسیر می‌گویند و دیگران از او تأسی می‌کنند، مرحوم علامه طباطبایی هم بیان مبسوط و جذابی درباره همین آیه دارند.
تفسیر الأمثل متعلق به آیت‌الله مکارم شیرازی و یاران ایشان است، این تفسیر هم دیدنی است، تفسیر نمونه هم این گونه است، خیلی جالب و به صورت دسته‌بندی شده مطالب مفیدی را درباره این آیه کریمه بیان کرده‌اند، در صفحه 625 جلد ده مجمع‌البیان هم درباره آیات 23 و 24 سوره انسان صحبت کرده است.
خدای متعال در آیه 24 سوره انسان می‌فرماید حالا که قرار است احکام الهی را به زندگی مردم بیاوری تا بر اساس قرآن زندگی کنند، بدان که تو را راحت نمی‌گذارم و باید صبر داشته باشی، خدای متعال در سوره عصر هم از صبر صحبت می‌کند، چرا از صبر صحبت می‌کند؟ چون اگر کسی پای حق محکم بایستد آنقدر قضایا برای او پیش خواهد آمد که اگر صبر در کار نباشد شکست خواهد خورد، وقتی کسی در راه خدا آمد، باید استقامت داشته باشد، مرد میدان باشد، وقتی کسی حق‌گویی کرد باید صبر کند.
خدای متعال در آیه 25 سوره دهر می‌فرماید «وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا»، یعنی (و نام پروردگارت را بامدادان و شامگاهان ياد كن)، اگر آستین بالا زدید و در میدان کار برای خدا آمدید، باید صبوری کنید، اگر یک نفر مثل امام (ره) در مدرسه فیضیه علیرغم میل شاه، آمریکا و انگلیس از کرامت انسان‌ها دفاع کرد و علیه کاپیتولاسیون فریاد بلند کرد باید صبور باشد.
چنین کسی دیگر نمی‌تواند به یک نماز بیحال تکیه کند، باید نمازش حقیقی باشد، باید علاوه بر نماز واجب، از فرصت نماز شب هم استفاده کند، باید علاوه بر نماز شب، قرآن مدام به او روحیه بدهد، خدای متعال در آیات 45 و 153 سوره بقره از ارتباط بین صبر و نماز سخن گفته است، یعنی اگر کسی پای کار خدا آمد باید از نماز و روزه نیرو و قوت بگیرد.
مگر نماز و روزه به ما چه چیزی می‌دهد که برای ما نیرو و قدرت می‌آورد؟ می‌گوییم نماز، روزه، حج و هر عبادت دیگری به ما تقوا می‌دهد.
محصول همه عبادات، نورانیت درونی و تقوای الهی است، کسی که تقوا داشته باشد قوی است، کسی که تقوا داشت، داناست، غافل و جاهل نیست، کسی که تقوا داشته باشد، فرقان و قدرت تشخیص دارد، عقلش مسلح به دانایی و اراده‌اش مسلح به توانایی است، آدمی که عقل دانا و اراده توانا دارد شکست نمی‌خورد، مأیوس نمی‌خورد، خرد و پشیمان نمی‌شود، چون می‌داند دارد چکار می‌کند.
برخی مفسرین گفته‌اند منظور از «بُكْرَةً» در آیه 25 سوره دهر، نماز صبح و منظور از «َأَصِيلًا» نماز ظهر و عصر است، برخی هم گفته‌اند منظور نماز شب است، برخی هم گفته‌اند هر کدام از این‌ها درست و از روی مصداق است، یعنی هم نماز صبح، هم نماز ظهر، هم نماز مغرب و عشاء است، هم قرائت قرآن است، هم نماز شب است و هم به هر شکلی یاد خدا و در پناه خدا بودن است.
اگر کسی در میدان باشد باید دائم در پناه خدا باشد، خدا می‌فرماید وقتی می‌خواهید قرآن قرائت کنید از شیطان به خدا پناه ببرید، خدای متعال در آیه 39 سوره انفال می‌فرماید «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»، یعنی (ای مؤمنان با کافران بجنگید تا دیگر فتنه و فسادی نماند و آیین همه دین خدا گردد، و چنانچه دست از کفر کشیدند خدا به اعمالشان بیناست).
اگر کسی خودش را در پناه خدا قرار ندهد جرأت نمی‌کند این حرف را بزند اما اگر کسی بخواهد با این آیه به میدان بیاید و با فتنه‌گران مقابله کند، این میسر نمی‌شود مگر اینکه در پناه خدا قرار بگیرد.
تحمل هر کدام از آیات الهی سنگین است، خدا به پیامبر (ص) می‌فرماید ما به تو قول ثقیل نازل کردیم، اگر کسی بخواهد این قول ثقیل را عمل کند و در مقابل کفر، ظلم، مستکبران، منافقان و همه کسانی که عاصم و کفور هستند بایستد، باید خودش را در پناه خدا قرار بدهد، چنین کسی اگر یک لحظه خودش را از خدا دور کند سرشار از پشیمانی، شکست، ضعف روحیه، عقب‌نشینی و ترک مأموریت خواهد شد.
خدای متعال در آیه 26 سوره دهر می‌فرماید «وَمِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا»، یعنی (و بخشى از شب را در برابر او سجده كن و شب‌هاى دراز او را به پاكى بستاى).
خدای متعال در این آیه می‌فرماید شب هم خدا را سجده کن، در میان اجزای نماز، خدا سجده را برجسته کرده است، شریف‌ترین عضو بدن یعنی پیشانی در سجده بر روی خاک قرار می‌گیرد، بهترین حالت عبادت در همین حال است، خداوند در این آیه می‌فرماید شب که می‌شود سجده کن و طولانی مدت خدا را تسبیح کن تا این سجده‌ها و تسبیح تو را در مقابل شرارت‌ها و بدی‌ها در امان قرار بدهد.
خدای متعال در آیه 6 سوره مزمل می‌فرماید شب نماز بخوان، دلیلش را هم در آیه 7 سوره مزمل می‌فرماید برای اینکه روز خیلی کارهای سنگین داری، اگر می‌خواهی بنده خدا باشی روزها کارت سخت است، برای آن کار سختِ روز، باید در شب نیرو بگیری، این نیرو را از نماز شب بگیر که روزها انرژی کامل و کافی برای فعالیت‌های بندگی در پیشگاه خدا را داشته باشی.
در حدیث هم آمده است که امام صادق (ع) فرمودند شرف مؤمن به آن نمازی است که شب می‌خواند.